دف، یکی از سازهای کوبه‌ای در موسیقی ایرانی است که شامل حلقه ای چوبی است که به آن حلقه های فلزی آویخته شده و پوست نازکی از جنس پلاستیک یا چرم و پوست حیوانات بر حلقه ی چوبی کشیده‌اند و با ضربه های انگشت و کف دست می نوازند. این ساز از ساز های کوبه ای ایرانی شبیه به دایره و بندیر است که از آن بزرگ تر و بم تر است.
پس از آن که تمبک مجلسی شد به تدریج جای دف را گرفت و از رونق دف کاسته شد و دف را بیشتر در شهر های کوچک و قصبات در مجالس عیش و سرور به کار می بردند به خصوص در کردستان و آذربایجان بسیار رایج بود و نوازندگان ماهر داشت. در سال های اخیر دف نوازی در بیشتر شهر های ایران رایج تر شده است و هنر آموزان به آموختن آن روی آوردند.
از نوازندگان صاحب سبک آن می‌توان بیژن کامکار و مسعود حبیبی را نام برد که استاد کامکار نقش به سزایی را در شخصیت دادن به این ساز در موسیقی اصیل ایرانی ایفا کرده است. تنها کشوری که این ساز را به اوج و کمال خود رساند، کشور عزیزمان ایران است؛ به طوری که یکی از ساز های ملی و ارکستری ما حساب می شود و نت های آموزشی خاص خود را دارد و به صورت اصولی آموزش داده می شود.
در خراسان رضوی شهر مشهد که به خاطر مهاجرت کردها مخصوصا کردهای قوچان، از ساز دف هم در موسیقی شان استفاده می نمایند؛ به طوری که در موسیقی فولکلور خراسانی هم از ساز دف استفاده می شود. در مناطق شمال ایران، در گیلان و مازندران هم از ساز دف استفاده می شود که باز از مهاجرت کردها تاثیر پذیرفته است. مثل تالش، گگاش، ماسال، رودبار و … که در موسیقی شان از دف استفاده می نمایند.
درمناطق مرکزی ایران همچون تهران، اصفهان،کرمان، شیراز و…از دف به شیوه های مختلف استفاده می کنند و در مناطقی چون اهواز و آبادان نوعی سنت و عرف حاکم است که اگر شخص در دریا غرق شود،عده ای دف نواز در کنار ساحل شروع به نواختن دف می کنند؛ چون معتقدند که از آن طریق جنازه فرد غرق شده از آب بیرون خواهد آمد.
تاریخچه ی دف
کلمه دف در اصل عبری است و معنی کوبیدن را می دهد. ساختن، نواختن و استفاده از این ساز همیشه در فرهنگ های مختلف مرسوم است و در هر قوم با توجه به آداب و رسوم و سنت های حاکم خودشان، کاربرد ویژه ای داشته است. در برخی قبایل از دف به عنوان ساز اصلی در مجالس سور و شادی استفاده می کرده اند.
در حالی که در قومی دیگر استفاده از این ساز مخصوص مراسم جنگ و کارزاربوده و بعضی دیگر آن را برای اجرای مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می داده اند. در برخی قبایل رسم بر این بوده که برای دف قربانی کنند و یا در هنگام نواختن دف با قربانی کردن گوسفند نسبت به دف و نوازنده ی آن ادای احترام نمایند.
حدود هزار و پانصد سال قبل از میلاد مسیح حضرت موسی نزد کاهنان مصری در علوم و موسیقی تعلیم دیده بود. در آن دوره همراه با سازهایی که نوازندگان می نواختند، سازی به نام توف که به احتمال زیاد همان دف می باشد همراهی می کرده است. در هزاره سوم قبل از میلاد ساکنان دره نیل (مصر باستان) در معابد خود هر روز مراسم مذهبی را با صدای انسان و ساز های مختلف از جمله دایره های بزرگ در برابر خدایان متعدد خویش انجام می دادند.
همچنین به گفته ی یکی از محققان ترک، در عروسی حضرت سلیمان و بلقیس دف نواخته می شده. از نشانه های دیگر حضور دف در میان مردم نقش های حجاری شده دسته ای از نوازندگان در خرابه های باستانی آسوره می باشد که در میان آنان سازهای گوناگون از جمله ساز دف به چشم می خورد که از نظر ساختمان تفاوت چندانی با دف امروز نداشته است. بر طبق روایاتی که از روزگاران قدیم در ادبیات ایران باستان آمده است مراسم جشن نوروز و تحویل سال پارسیان در دوران شاهنشاهی هخامشیان و بعدها ساسانیان توسط نوای دف همراهی می شده است.
ریشه ی لغت دف و معنی دف
آقای هوشنگ جاوید، پژوهشگر در زمینه ی مردم شناسی و موسیقی محلی، می‌گوید: دَپ، دوب (dub)، دایره (dayere )، تبوراک (taburak) نام های ایرانی دف در قرون مختلف است و در فرهنگ موسیقایی جهان عرب از دف با نام های غربال، بَندیر، تریال و غیره هم گفته است.
لغت Adapo در زبان «بابل آشوری» معادل تف آرامی و عبری است که همان دُف عربی، دَپ با ریشه‌ی فارسی و دف مصطلح امروزی است. این ساز کوبه‌ای، درتمدن‌های باستانی امروزه در موسیقی آیینی ایران نقش اساسی دارد.
ساختمان دف
بدنه ای استوانه شکل و کوتاه از جنس چوب است که در یک طرف آن استوانه، پوست حیوانات یا پلاستیک کشیده شده است. بهترین نوع دف، با پوست حیوانات و در فصل بهار ساخته می‌شود. ( ابتدا و انتهای قاب اصلی با برش زاویه دار) اصطلاحا فارسی) به هم چسبیده می شوند و ضخامت یک سمت از کلاف با تراشیدن چوب کمتر شده و پوست با سریش روی این لبه می‌چسبد و با گل میخ محکم می شود.
حلقه ى چوبى از جنس بيد ،چنار، نارنج يا افرا مي باشد ولى بهترين چوب براى اين منظور تاك است. عرض حلقه ٦/٥ سانت و قطر دايره ٥٥ سانت مي باشد. ضخامت كمانه هم در يك قسمت ٢ سانت و در قسمت ديگر حدود ٣ ميلى متر است كه به اين قسمت آوازه ی دف می گویند. در دف از پوست حيوانات مختلف مثل آهو، بز، ميش و ماهى استفاده مى شود.
اما بهترين پوست بر اساس تجربه بز و ميش است. هر چه پوست كهنه تَر باشد صداى بهترى دارد. از تغييراتى كه طى ساليان اخير در ساختمان دف ايجاد شد توليد دف با پوست مصنوعى است كه مشكلات تغيير صدا و كوک دف را به طور كلى برطرف کرده است. براى نگه داشتن پوست بر كمانه در مقطع پشتى كمانه پونز هايى از جنس برنج يا مس كوبيده مى شود كه به آن ها گل ميخ می گويند.
قلاب هايى از جنس آهن يا مس در ديواره ى داخلى كمانه نصب مى شوند كه محل اتصال حلقه ها مى باشند فاصله قلاب ها از پوست ٣ سانتى متر و از حلقه هاى مجاور ٢ سانتى متر می باشد. حلقه هايى از جنس برنج يا مس به قلاب هاى جداره نصب ميگردند و از هر قلاب ٤ حلقه آويزان است.
در مراسم ذكر و سماع در خانقاه كه نوازنده به مدت طولانى به اجراى برنامه می پردازد از تسمه براى جلوگيرى از خستگى مچ دست چپ استفاده مى شود. در قديم براى آسان بودن حمل ساز توسط نوازنده نيز از تسمه چرمی استفاده می شده است.
نکات مهم موقع خرید دف
پوست دف: دف ها به طور کلی یا از پوست های طبیعی تهیه می شوند و یا از پوست های مصنوعی یا همان طلقی ساخته می شوند. دف های طبیعی به مراتب در مقایسه با دف های مصنوعی از قیمت بالاتری برخوردار هستند و البته کیفیت صدای بهتری هم دارند.
فقط بایستی قبل از نواختن، دف هایی که از پوست طبیعی ساخته شده اند را به اصطلاح گرم کنید و مواظب انبساط و انقباض آن نیز باشید چون در اثر تغییرات آب و هوایی کاملا کیفیت آن و حتی خروجی صدای شان دست خوش تغییرات می شود.
وزن و اندازه
وزن و اندازه دفی که از آن استفاده می کنید اولین نکته ای است که هنگام خرید دف باید به آن توجه داشته باشید. اگر دف شما وزنی متوسط رو به بالا داشته باشد، قطعا هنگام نواختن های طولانی مدت موجب خستگی در شما می شود. اندازه ی دف ها نیز با توجه به گروه سنی که از آن استفاده خواهند کرد از کودکانه گرفته تا متوسط و بزرگ می باشد که انتخاب سایز متناسب با شما بسته به توانایی دست های تان و همچنین بزرگی آن ها دارد.
ظاهر کلی دف
همیشه حواستان باشد یک دف واقعی سازی است که کاملا حالت گرد داشته و کاملا دایره ای شکل باشد نه بیضی مانند! علاوه بر این مورد، سطح پوستی ساز مورد نظر شما نیز بایستی کاملا صاف و هموار باشد و هیچ گونه لقی در آن دیده نشود؛ برای فهم این موضوع می توانید دف انتخاب شده خود را بر روی سطحی کاملا صاف همچون شیشه قرار دهید و با چشم های خود ببینید که آیا کناره های دف با شیشه از فاصله برابری برخوردار هستند و یا اینکه نه.
میزان صدا
اگر قصد خرید دف مناسبی برای خود دارید، باید بدانید که دفی ایده آل تلقی می شود که نه از صدای خیلی تیزی برخوردار باشد و نه صدای آن بیش از حد بَم باشد! اگر نوازنده ای هستید که تنها از نوک انگشت های خود برای نواختن با دف استفاده می کنید، مختار به انتخاب و خرید هر نوع دفی خواهید بود اما اگر از جمله نوازندگانی هستید که بصورت هیجانی و همچنین شلاقی از این نوع سازهای ضربی استفاده می کنند، حتما باید دفی را انتخاب کنید که در ابتدا صدایی تیز داشته باشد؛ چرا که در گذر زمان صدای تیز ساز مورد علاقه شما نرم تر خواهد شد. ناگفته نماند که هر چه زنجیرهای دور دف و وزن آن ها بیشتر باشد، صدای تولید شده از آن قدرتمند تر خواهد بود.
قیمت دف
معمولا با توجه به جنس پوست، تقارن در ساخت، کیفیت کمانه ساز و همچنین نوع مارک و نام برندی است که آن را تهیه و تولید نموده است. منتها چیزی که شما باید در هنگام خرید یک دف جدا از توجه به قیمت آن در نظر داشته باشید، سطح هنر نوازندگی تان است که باید مطابق با آن اقدام به خرید دف های کوچک و یا بزرگ کنید.
شرایط نگهداری دف
1. در محیط مرطوب قرار نگیرد.
2. در جعبه قرار داده شود.
3. با دست کثیف و چرب از آن استفاده نشود.
4. به صورت آویزان نگه داری شود.
5. در معرض تابش نور خورشید و مجاورت حرارت نباشد.
6. هر چند وقت یک بار از آن استفاده کنید تا اصطلاحا صدای آن نخوابد.
جمع بندی
هر گاه سیر فرهنگی اجتماعی دف را به عنوان یکی از ابتدایی ترین ساز های کوبه ای بنگریم به این نتیجه می رسیم که این ساز هیچ گاه متعلق به فرهنگ یا مکان خاصی نبوده، چرا که ردپای پیدایش و ساخت اولیه ی آن را به هیچ قوم یا ملیتی نمی توان نسبت داد و ساختار آن نیز تفاوت های جزئی داشته است. امیدواریم این مطلب برای شما مفید بوده باشد و از آن نهایت استفاده را برده باشید.