کُنترباس بزرگترین و بمترین ساز از دسته ساز های زهی آرشه‌ای است که یا به وسیله ی آرشه، یا از طریق زخمه زدن (پیتزیکاتو) نواخته می‌شود. امروزه این ساز در موسیقی کلاسیک غربی در دسته ی سازهای زهی نقش مهمی را در ارکستردارد . کنترباس نه تنها در موسیقی کلاسیک غربی، بلکه در دیگر سبکهای موسیقی مانند جاز، بلوز و راک اند رول کارایی دارد.
این ساز از بزرگترین و بم ترین عضو گروه سازهای آرشه ای می باشد. شکل ظاهر آن کمی با سه ساز ویولن، ویولا، ویولن سل متفاوت است در قسمت بالای بدنه، جدار خارجی مانند سه ساز دیگر گرد نیست، بلکه با انحنائی بر عکس انحنای آنها، کم و بیش در جهت مماس شدن با دسته پیش می رود. سطح ساز در عقب نیز - بر خلاف سه ساز دیگر - گرده ماهی نبوده، بلکه صاف می باشد. اختلاف دیگر این ساز این است که امروزه سیم های کنترباس به فاصله چهارم کوک می شود.
نکته دیگرکه باید به آن توجه کرد این است که در این ساز اصوات عملاً یک اکتاو بم تر از نتی که برای آن می نویسند صدا می دهد. دو سیم (۴ و ۵) در این نوع کنترباس، به فاصله سوم کوک می شود. برخی دیگر در این ساز، چهار سیمه با همان کوک سوم است، ولی سیم بم (می) به یاری دستگاهی مکانیکی که در ساز تعبیه شده، می تواند تا فاصله سوم بزرگ (نت «دو)) بم تر شود و دوباره به کمک همان دستگاه نت «می» را بشنوند. در قرن نوزدهم و کمی قبل از آن، کنترباس ها دارای سه سیم بوده اند.
علت نامگذاری ساز کنترباس
یکی از دلایلی که به این ساز دوبل باس گفته می شود، این است که نام کنترباس یا Contrabbasso در ایتالیایی برای سازهایی به کار برده می شد که یک اکتاو زیر بخش باس (ویولن سل یا چلو) می نواختند. این سازها عموما همان ملودی باس را یک اکتاو پایین تر اجرا می کنند و به همین دلیل به آن دوبل باس (double bass)، باس زهی، ویول باس، فیدل باس یا بول فیدل (bull fiddle) میگویند.امروزه این ساز در سه طرح اصلی ساخته می شود، یکی شباهت بسیاری به خانواده ویولن دارد، یکی به خانواده ویول و دیگری به خانواده ای از گیتارها به نام بوستو (Busetto)، که البته نسبت به دو مورد دیگر تولید کمتری دارد.
ساختار ساز کنترباس
سر دسته ساز
سردسته ساز کنترباس به شکل حلزونی می باشد و جعبه گوشی با مکانیزم کوک و چهار گوشی در قسمت عقب ساز قرار دارد.
دسته ساز
دسته ساز کنترباس از جنس چوب افرا ساخته شده است. همچنین برای صفحه انگشت گذاری بدون پرده، از ابونیت استفاده می شود.
بدنه ساز
بدنه این ساز جعبه ای شکل و طولی تقریبا معادل ۱۰۰ تا ۱۴۰ سانتی متر دارد. که برای سازهای ارکسترال اندازه ۱۱۵ سانتی متری آن متداول است و کاربرد بیشتری دارد. این ساز در ارکستر نه تنها برای ایجاد نیرو و سنگینی بیشتر در بخش باس مورد استفاده قرار می گیرد، بلکه ریتم اصلی نیز به وسیله کنترباس فراهم می شود. بهتر است بدانید به صورت کلی خیلی کم می توان سولونوازی هایی از این ساز مشاهده کرد. به دلیل اینکه قدرت آکوستیکی لازم برای پخش مناسب صدا در سالن های بزرگ اجرا را ندارد.
سیم های ساز
تا قبل از سده بیستم میلادی، برخلاف سازهای معمول خانواده ویولا دا گامبا که پنج یا شش سیمه بودند یا سازهای خانواده ویولن که چهار سیمه بودند، بسیاری از کنترباس ها سه سیم داشتند. اما از قرن بیستم به بعد، استاندارد چهار سیم برای این ساز به رسمیت شناخته شده است. ساز کنترباس امروزی اکثرا دارای ۴ سیم است اما نمونه های ۵ سیمه از آن هم وجود دارد.
کنترباس های پنج سیمه این توانایی را دارند تا ۴ نت بم تر از کنترباس های چهار سیمه اجرا کنند. سیم های ساز کنترباس برخلاف سیم های ویولن کوک می شوند و اولین سیم این ساز زیرترین کوک را دارد.
طول سیم‌های ساز کنترباس، بین ۹۵ تا ۱۱۵ سانتی متر می باشد.
آرشه ساز
طول آرشه های ساز کنترباس حدود ۶۸ تا ۷۰ سانتی متر است. دسته یا کمان آرشه از چوب پرنامبوکو (Pernambuco)، رأس، پاشنه قابل تنظیم (از جنس صدف مروارید) تا حدودی سنگین تر و کوتاه تر از آرشه ویولنسل می باشد. نوازندگان برای نواختن کنترباس، از دو مدل آرشه استفاده می کنند:
آرشه آلمانی (همانند آرشه ویول)
آرشه فرانسوی (همانند آرشه ویولن)
در آرشه فرانسوی فاصله بین فراگ آرشه و چوب کمتر از آرشه آلمانی می باشد.
آرشه فرانسوی شبیه به آرشه سازهای زهی دیگر می باشد.
هرکدام از این دو نوع آرشه دارای تکنیک نوازندگی متفاوتی هستند.
نحوه نواختن کنترباس
این ساز به دو روش نواخته می شود. یکی کشیدن آرشه و دیگری یک تکنیک زخمه زنی که به آن پیتزیکاتو می گویند. یا سرش زخمه ای، نوعی تکنیک خاص برای زخمه زدن در سازهای زهی آرشه ای است. در روش پیتزیکاتو نوازنده دستان خود را به طور هم زمان روی دسته ساز حرکت می دهد و با کشیدن انگشتان خود به سمت بالا و پایین روی سیم ها هم ضربه می زند.
نوازندگان معروف کنترباس
لودویک ون بتهون (Ludwiq van Beethoven) تاکید بسیاری به استفاده از دوبل باس در ارکستر سمفونی ها داشت. پس از آن، دومنیکو دراگونتی (Domenico Dragonetti) و سرجی کوسویتزکی (Serge Koussevitzky) که هر دو نوازندگان ماهر کنترباس بودند. برای ارکسترهای بسیاری با این ساز آهنگسازی نمودند.از نوازندگان معاصر و مشهور کنترباس، می توان به رنو گارسیا فون از موسیقیدانان فرانسوی اشاره نمود.
کوک سیم های کنترباس
کوک سیم های سازکنترباس به ترتیب از زیر به بم عبارتند از: سل سیم اول، ر سیم دوم، لا سیم سوم و می سیم چهارم.این ساز از نظرحجم و اندازه بزرگترین ساز خانواده ی زهی آرشه ای ها می باشد و به همین دلیل نوازنده ؛ ساز را بر روی زمین قرار داده و خود به صورت ایستاده ساز را می نوازد.
ویژگی های کنترباس
کنتر باس بزرگترین ساز خانواده زهی آرشه‌ای‌ها به حساب می آید.
دارای بمترین گستره صوتی در خانواده زهی آرشه‌ای‌ها محسوب می شود.
کوک سیم‌های کنترباس به ترتیب از زیر به بم عبارت است از:
سُل ، رِ ، لا ، و می .
سیم‌های کنترباس برعکس سیم‌های ویولن کوک می‌شوند.
این ساز یک اکتاو بم‌تر از نت نوشته‌شده صدا ایجاد می کند.
نت کنترباس را با کلید فا خط چهارم می‌نویسند.
این ساز دارای ۴ سیم است، اما نمونه‌های ۵ سیمه این ساز نیز در بازار موجود است. (کنترباس‌های ۵سیم قابلیت این را دارند که ۴ نت بم‌تر از کنترباس‌های ۴سیمه اجرا کنند)
سیم‌های کنترباس با فاصله چهارم درست کوک می‌شوند. اولین سیم کنترباس زیرترین کوک را دربین سیم های دیگر دارد.
ساختمان و کوک ساز کنترباس
بدنه این ساز تقریبا معادل 100 تا 140 سانتی متر می باشد که در ارکسترها اندازه 115 سانتی متری به صورت استاندارد کاربرد بیشتری دارد. این ساز در ارکستر نه تنها برای ایجاد نیرو و سنگینی بیشتر در بخش باس استفاده می‌شود بلکه بنیاد اصلی ریتمیک نیز به وسیله کنترباس فراهم می‌شود کنترباس علاوه بر موسیقی کلاسیک، در سبک های دیگر موسیقی مثل جاز، بلوز و راک هم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ساز کنترباس معمولا دارای 4 سیم است اما نمونه های 5 سیم از آن هم وجود دارد ، کنترباس‌های پنج سیم قابلیت این را دارند تا 4 نت بم تر از کنترباس‌های چهار سیم اجرا کنند.
در مورد نحوه کوک این ساز بهتر است بدانید که سیم های آن برعکس سیم های ویولن کوک می‌شوند و اولین سیم این ساز زیرترین کوک را دارد. نحوه ی کوک سیم های ساز کنترباس به این ترتیب می باشد:
سیم اول نت «سل»
سیم دوم نت «ر»
سیم سوم نت «لا»
سیم چهارم نت «می»
نت های این ساز را بر اساس کلید «فا» خط چهارم می‌نویسند و صدای آن همواره یک اکتاو بم تر از نت های نوشته شده است.
چند قطعه موسیقی معروف دارای کنترباس
قطعات موسیقی معروف بسیاری وجود دارند که کنترباس را به سبک های مختلف نشان می دهند. در اینجا چند نمونه هستند:
نگهداری از کنترباس
تمامی سازهای جهان از جمله سازهای آرشه ای برای اینکه کیفیت خود را حفظ کنند، نیاز به نگهداری اصولی و استاندارد دارند؛ اگر سازی توسط نوازنده و هنرجو خریداری شود امّا از آن به درستی نگهداری نشود، قطعا آن ساز عمر بالایی نخواهد داشت و به مرور زمان کیفیت آن کاهش پیدا می کند.
در ادامه به نکاتی اشاره شده است که با رعایت آنها، می توانید از ساز کنترباس خود به درستی مراقبت کرده و از صدای شفاف و استاندارد آن در طولانی مدّت لذت ببرید.
اکثر سازهای زهی به رطوبت شدید حساس هستند و در خانواده ی ویولن ها این موضوع کمتر است اما برای اطمینان بیشتر، سازتان را تا حد امکان از رطوبت دور نگه دارید.
از ساز خود در برابر شکستگی و تَرک خوردگی مراقبت کنید زیرا با توجه به اینکه جنس بدنه ی کنترباس از چوب است، با ضربه دیدن، قطعا در صدای ساز نیز تاثیر خواهد گذاشت.
سازتان را تمیز نگه داشته و از جمع شدن گرد و غبار روی سازتان جلوگیری کنید.
بهتر است پس از تمرین و نواختن، سازتان را درون هاردکِیس آن قرار دهید.
سخن آخر
همانطور که دریافتید ساز کنترباس در دسته ساز ویولن قرار می گیرد که در موسیقی کلاسیک غربی بسیار محبوب است.شما همراهان عزیز می توانید این ساز را از مجموعه دنیای ساز خریداری نمایید.