آشنایی با سازهای زهی ایرانی به ما کمک می کند تا با اجزای تشکیل دهنده و چگونگی نواختن با نواهای مختلف موسیقایی آشنایی پیدا کرده و اطلاعات کاملی برای خرید آنها داشته باشیم. سازهای زهی در ایران پیشینه ای دیرینه دارد و به دوران باستان برمی گردد. زیرا موسیقی اصیل ایرانی جزو کهن ترین سبک‌های موسیقایی از دوران باستان تا به امروز است.
امروزه سازهای زهی از آلات موسیقی محبوب در بین هنرمندان ایرانی به حساب می آیند و جایگاه ویژه ای در بین هنرمندان امروزی دارند. از آنجایی که موسیقی همیشه تأثیر عمق بر روح انسان داشته، می توان گفت امروزه در ایران، این سازهای زهی از جایگاه خاصی برخوردار شده اند.
ایران خاستگاه موسیقی‌های غنی و متنوعی است. بی شک یکی از آرام بخش و نشاط آورترین هنر، نواختن موسیقی با این سازهای زهی می باشد که این هنر نزد ایرانیان به بهترین شکل اجرا می شوند. در این مقاله با سازهای زهی که در کارنامه پرافتخار سرزمین ایران حک شده اند، آشنا می شویم پس با ما تا پایان این مقاله همراه شوید.
ساز زهی چیست ؟
به سازهایی که در ان صوت موسیقی توسط زه یا سیم ایجاد شود، سازهای زهی گفته می شود. سازها وسایلی هستند که صرفا برای اجرای موسیقی ساخته شده اند. سازهای زهی یکی از انواع آلات موسیقی محبوب در بین مردم هستند. نام این سازهای زهی بیانگر صدا و نوع کاربرد آنها در هنر موسیقی می باشد.
امروزه سازهای زهی از بهترین سازهای سنتی به شمار می آیند. صداهای که از یک ساز زهی به گوش می رسد، تندو تیز است، همانند کشیدن یک ابزار روی یک سری سیم یا رشته شنیده می شود. معمولا نوازنده برای نواختن موسیقی با زخمی زدن یا ضربه زدن یا کشیدن آرشه بر روی این سازها صداها دلخواهی می‌سازد.
با این که هر هنری به نوبه خود تأثیرگذار بر روح و فکر انسان است اما سازه های زهی به دلیل تأثیر آنی و عمیق در رتبه اول بین هنرهای سازی سنتی ایران قرار دارند. به طور کلی ساز زهی به هر سازی که در آن سیم وزه استفاده شده است، ساز زهی گفته می شود.
انواع سازهای زهی ایرانی
سازهای زهی ایرانی بیشتر در سبک های پاپ و سنتی کاربرد زیادی دارند. اما با پیشرفت مهارت نوازندگی و داشتن موسیقایی، شما می توانید در سبک‌های مختلف خلاقیت‌های به خرج دهید. آشنايی با انواع سازهای ایرانی به موزیسین کمک می کند تا بداند برای اجرای هر نوع سبک موسیقی به کدام آلت موسیقی نیاز دارد. طبقه بندی انواع آلات موسیقی بر اساس جنس، نحوه اجرا و اصواتی که تولید می کند، دسته بندی می شوند.
تولید صدا در سازهای زهی به صورت ارتعاش و لرزش سیم یا زه انجام می شود. البته نحوه تولید صدا در سازهای زهی با یکدیگر متفاوت است. این سازهایی زهی بر حسب صدا به سه دسته تقسیم می شوند: ساز زهی ای زخمه، ساز آرشه ای و ساز زهی ضربه ای.هر یک از این مدل سازهای زهی ایرانی دارای زیر شاخه هایی هستند که به معرفی هر یک از آنها می پردازیم.
ساز زهی زخمه ای
سازهای زهی زخمی سازهایی هستند که در آن نوازنده با انگشت به وسیله زخمه زدن به ارتعاشات سیم و تقویت این ارتعاشات ایجاد صدا می کند. در این مدل سازهای زهی یک زخمی وجود دارد که در دست راست گرفته می شود. زخم زدن به وسیله انگشت و ناخن صورت می گیرد. گیتار، تار، سه تار، عود، ماندولین، بانجو، قانون و .. نمونه هایی از سازهای زهی زخمی هستند. معروف ترین و شناخته شده‌ترین این سازهای زهی زخمی به شرح زیر است.
تار
تار از سازهای زهی زخمی می باشد و یکی از پرکاربردترین و شناخته شده ترین سازهای زهی ایرانی است. این ساز معروف که صدای دل نشینی ایجاد می کند به دست هنرمندان ایرانی ساخته شده است.اجزای تشکیل دهنده این ساز به نام پوست، کاسه طنین، سیم گیر، سرپنجه خرک، شیطانک و ..می باشد. در واقع ساز تار از شش سیم فلزی ساخته شده که نوازنده برای نواختن باید آن را به شکل افقی بر روی پا قرار دهد و با حرکت انگشتان دست چپ به سیم ها زخمه بزند.
گیتار
گیتار یکی از محبوبترین و شناخته شده ترین سازهای دنیای موسیقی در بین مردم است که قدمت تاریخی دارد. امروزه با پیشرفت در موسیقی و تکنیک‌های آن، این ساز از لحاظ ساختاری و از لحاظ تکنیک های نوازندگی پیشرفت‌های چشمگیری در موسیقی مدرن داشته است.
گیتار یکی دیگر از سازهای زهی یا کودوفون است که دارای شش سیم می باشد که با انگشت نواخته می شود، یعنی با نوک انگشتان به سیم‌ها ضربه می زنند تا سیم‌ها مرتعش شوند و از طریق ارتعاش سیم، صدا تولید می شود. معمولا صدای گیتار ملایم و گرم و شفاف می باشد.ساختار گیتار از جنس چوب‌های مرغوب و سیم‌های نایلونی، پلاستیکی و فلزی می باشد.
سنتور
سنتور یکی از سازهای سنتی و قدیمی ایران است به دلیل صدای لطیف و بلورین آن از پرطرفدارترین سازهای زهی زخمی می باشد که طرف داران زیادی دارد. شکل این سازه کاملا منظم و هندسی است و دارای یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه می باشد.
ارتفاع این جعبه ده سانتی متر می باشد و سطح آن از چوب گردو ساخته شده است. روی این سطح سنتور دو حفره به شکل گل وجود دارد که زیبایی خاصی به صدای سنتور می دهند. البته محدوده صدادهی سنتور بسیار گسترده است. ولی نواختن سنتور بسیار سخت و دشوار است به آموزش درست و تمرین فراوانی نیازمند است.
سازهای زهی آرشه ای
سنتور یکی از سازهای سنتی و قدیمی ایران است به دلیل صدای لطیف و بلورین آن از پرطرفدارترین سازهای زهی زخمی می باشد که طرف داران زیادی دارد. شکل این سازه کاملا منظم و هندسی است و دارای یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه می باشد. ارتفاع این جعبه ده سانتی متر می باشد و سطح آن از چوب گردو ساخته شده است. روی این سطح سنتور دو حفره به شکل گل وجود دارد که زیبایی خاصی به صدای سنتور می دهند. البته محدوده صدادهی سنتور بسیار گسترده است. ولی نواختن سنتور بسیار سخت و دشوار است به آموزش درست و تمرین فراوانی نیازمند است.
برای نواختن این سازه های آرشه ای، نوازنده آن را روی زمین و یا بین دو تا پای خود می گذارد و شروع به نواختن می کند. سازه های ایرانی کمانچه، ویولام، ویولن، ویولنس و قیچک از جمله سازهای آرشه ای هستند که در زیر سازهای آرشه ای پرطرفدار را معرفی خواهیم کرد.
ویولن
ویولن کوچک ترین عضو خانواده ساز زهی است. نقش این ساز در موسیقی ایران پراهمیت است به طوری که به شاه سازها معروف است. ویولن یک ساز ظریف و فرهنگی است و اصوات زیبا و لطافت خاص و منحصربه فردی دارد.
سیم های ویولن از زبر ترین تا بم ترین سیم به ترتیب از سیم اول تا سیم چهارم کوک می شوند. نوازنده برای نواختن، معمولا ویولن را روی شانه چپ قرار می دهد و با آرشه ای که در دست راست دارد، می نوازد. در اصل ویولن یکی از پرطرفدارترین سازهای زهی است. این سازه با آرشه نواخته می شود و بدنه آن از جنس چوب می باشد.
کمانچه
کمانچه از سازهای آرشه ای اصیل و سنتی ایران است که قدمت طولانی دارد. کمانچه در موسیقی ایران کاربرد فراوانی دارد و جزء میراث ایران به حساب می آید. نوازندگان این سازها با مهارت خاصی، صدای دل نشینی خلق می کنند. کمانچه علاوه بر کاربرد در موسیقی ملی ایران به عنوان موسیقی محلی در بعضی از شهرهای ایران می باشد.
این سازه صدای پر نفوذ و دل انگیزی دارد و آهنگ صدا در کمانچه به عوامل مختلفی مانند چوب، شکل کاسه، ضخامت پوست و ... بستگی دارد. ساختار کمانچه شامل بخش های شکم، دسته، سر و در انتهای پایین ساز، پایه ای دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می گیرد.
سازه ضربه ای یا کوبه ای
سازه ضربه ای همان طورکه از اسمش پیداست با ضربه زدن بر روی سیم توسط حرکت دست، چکش و ... نواخته می شود. سازهای ضربه ای یا کوبه ای قدیمی ترین انواع سازها می باشند. متداول ترین این سازهای ضرب ای یا کوبی شامل تمپک، دهل، تمپو و دف و ... می باشد.
سخن اخر
همان طور که گفته شد سازه های زهی یا زه صداها از سازهایی هستند که در انها صدا از لرزش زه یا تار سیم به وجود می‌آیند. معمولا با زخمه زدن یا ضربه زدن یا کشیدن آرشه بر روی زه ها صدای دلخواه از سازه درمی آید و این سازه‌های زهی به انواع آلات موسیقی تقسیم بندی می شوند و همچنین سازه های زهی ایران از گوشنوازترین نواها را تولید کرده و هنرمندان بسیاری در نواختن آنها مشغول هستند. امیدوارم تا به اینجای این مطلب با سازه های زهی آشنایی کاملی پیدا کرده باشید و با شناخت سازه های زهی به راحتی می توانید سبک مورد علاقه خود را در نوازندگی ساز انتخاب کنید.