شاید شما هم در یک فیلم سرودهای نظامی را دیده باشید و از خود سوال کنید، سازهایی که برای اجرای این نوع سرودها مورد استفاده قرار می گیرد چه هستند؟ساز کلارینت یکی از سازهای مورد استفاده در سرودهای نظامی است. از این ساز حتی در ارکسترهای بزرگ و کنسرت ها نیز استفاده می شود.
این ساز از نظر ظاهری چیزی شبیه فلوت یا شیپور است. شاید اسم دقیق آن را هم نمی دانستید و با شیپور اشتباه می‌گرفتید. اما ما تصمیم داریم درباره‌ی این ساز اطلاعاتی به شما بدهیم و شما را با این ساز جوان آشنا کنیم.اگر شما هم به ساز کلارینت علاقه مند هستید و تصمیم دارید نوازندگی این ساز را یاد بگیرید. یا اصلا هیچ گونه آشنایی با این ساز ندارید و تنها نام آن را شنیده اید. به شما توصیه می کنیم تا پایان این مقاله با ما همراه باشید.
ساز کلارینت چیست؟
ساز کلارینت در واقع یک ساز بادی است. ساز بادی به سازهایی گفته می‌شود که صدای تولید شده توسط ساز از طریق دمیدن در آن ایجاد می شود. مثل فلوت که یک ساز بادی است. سازهای بادی با توجه به نحوه قرار گرفتن در دهان و صدایی که تولید می کنند به انواع زیر تقسیم می‌شوند:
● سازه زبانه دار یا ساز بی زبانه
● ساز با قمیش و یا ساز بدون قمیش
ساز کلارینت در دسته سازهای زبانه‌دار با قمیش قرار می گیرد. به نوازنده این ساز کلارینتیست می گویند.
تاریخچه ساز کلارینت
برخی اعتقاد دارند کلمه کلارینت در اصل از یک کلمه فرانسوی تحت عنوان کلارینته گرفته شده است. این ساز توسط یک مخترع آلمانی به نام یوهان کریستوف دنر اختراع شده است. یوهان کریستوف دنر در حدود ۳۵۰ سال پیش با اضافه کردن یک قطعه جدید به ساز قدیمی شالومو این ساز را اختراع کرد.
البته سازی که یوهان کریستوف دنر در سال ۱۷۰۰ اختراع کرد به صورت امروزی نبوده است. مهم ترین ویژگی ای که یوهان به ساز کلارینت اضافه کرد، کلید بلندگو بود. بعد از فشار دادن این کلید دامنه ی این ساز افزایش پیدا می‌کرد و صدای ساز یک اکتاو بالاتر می رفت. ( اکتاو یا هنگام به فاصله دو نت پشت سر هم گفته می شود.)البته در بعضی از منابع از جیکوب، برادر کوچکتر یوهان کریستف دنر به عنوان مخترع این ساز نام برده می شود.
در کلارینت‌های اولیه برای پوشاندن سوراخ ها از پد های نمدی استفاده می‌شد. از این پد ها هنگام نواختن، هوا از آنها عبور می کرد. این هوا موجب ایجاد صدای جیر جیری در ساز می‌شد. یا اینکه در هنگام استفاده از کلیدهای بیشتر ساز صدای با کیفیتی از نت‌ها ارایه نمی داد. تا اینکه در اواخر سال ۱۸۱۲ یک کلارینتیست آلمانی به نام ایوان مولر برای رفع این مشکل از پدهای چرمی برای پوشاندن سوراخ‌‌ها استفاده کرد. چرم هوابندی بیشتری ایجاد می کرد و نت‌های بیشتری را پخش می کرد.
ویژگی‌های ساز کلارینت
در زیر به مهمترین ویژگی‌های ساز کلارینت اشاره می‌کنیم:
1. این ساز انعطاف پذیری بالایی دارد. یعنی از این ساز هم می‌توان در گروه‌های نظامی استفاده کرد و هم به عنوان ساز در کنسرت‌ها و اجرای قطعه‌های کلاسیک استفاده نمود.
2. ساز کلارینت بیشترین وسعت صوت را در میان سازهای بادی دارد. علت این امر این است که این ساز از ۴ اکتاو برخوردار است.
3. از این ساز می توان به عنوان جایگزینی برای ساز فلوت استفاده کرد، به طوری که به کیفیت کار و موسیقی لطمه‌ای وارد نکند.
4. این ساز جزو سازهای انتقالی است. یعنی یک نت در صفحه پارتیتور نوشته می شود اما در زمان اجرا صدای متفاوتی از آن نت حاصل می شود.
5. در ساز کلارینت کلید نت‌نویسی با نت سل شروع می شود.
قسمت‌های اصلی ساز کلارینت
ساز کلارینت بسیار شبیه ساز فلوت است و برای نواختن آن از دمیدن و انگشت گذاری استفاده می شود. اما تعداد کلیدهای ساز کلارینت بسیار بیشتر است. همین امر باعث شده است تا عمل انگشت گذاری بر روی کلیدها و نواختن این ساز دشوارتر شود.
ساز کلارینت از بخش‌های زیر تشکیل شده است:
1. قطعه دهانی:
این قسمت دقیقاً همان بخشی است که نوازنده در آن فوت می کند. کیفیت صدای ساز به برش، جنس دهانی و سرساز بستگی دارد.
برش دهانی باید با سیستم کلیدهای ساز هماهنگی داشته باشد. برش بوهم (Boehm) که به آن قطعه دهانی فرانسوی نیز گفته می شود شبیه حالتی مشابه حروف H دارد. اما برش اوهلر (Oehler) که به آن قطعه دهانی آلمانی نیز می گویند، شبیه حروف A است. این نکته را بدانید که قطعه دهانی بوهم را بر روی کلارینت‌های بوهم و قطعه دهانی اوهلر را بر روی کلارینت‌های اوهلر باید قرار دهید.
جنس قطعه دهانی از عوامل تاثیرگذار بر روی کیفیت صدای ساز می‌باشد و معمولاً از متریال زیر ساخته شده است:
● پلاستیک: این جنس دهنی ارزان ترین است و اغلب نوازندگان تازه کار از آن استفاده می کنند.
● لاستیک سخت (کائوچو): این جنس برای دهنی‌های معمولی استفاده می شود.
● کریستال: این جنس دهنی شفاف است و با کیفیت‌ترین و رساترین صدا را تولید می کند.
● چوب: یکی از قدیمی‌ترین متریال برای ساخت دهنی است. اگرچه صدایی که با دهنی چوب ایجاد می‌شود ملایم بوده اما بر اثر دمیدن هوا و جذب رطوبت به مرور زمان در صدای ساز حالت خفگی ایجاد می کند.
سرساز از دیگر قطعات مهم در قسمت دهانی ساز می باشد که در حد وسط قطعه دهانی و زبانه قرار دارد.
سرساز در دو نوع سرساز بزرگ و سرساز کوچک وجود دارد. در سرساز بزرگ برای به لرزش درآوردن زبانه به دمیدن هوای بیشتری نیاز است و صدای بلندتری ایجاد می کند. اما در سر ساز کوچک برای به لرزش درآوردن زبانه طبعاً به هوای کمتری نیاز است و صدای آرامتری تولید می کند.
زبانه یکی از قسمت‌های مهم ساز کلارینت است که یک قطعه بسیار نازک می باشد. این قطعه بر اثر دمیدن هوا در ساز مدام در حال لرزش و ارتعاش است. زبانه اغلب از جنس چوب یا پلاستیک ساخته می شود. البته استفاده از چوب خصوصاً چوب نیشکر برای ساخت زبانه متداول‌تر است. علت استفاده از چوب برای زبانه در این ساز این است که نوازنده کنترل بیشتری روی اجرای نت‌ها و صدای ساز دارد. البته یکی از معایب استفاده از چوب این است که در مقایسه با پلاستیک عمر کمتری دارد، پس نیاز است که به طور مداوم زبانه‌های چوب ساز خود را عوض کنید.
از زبانه‌های پلاستیکی که از مواد پلیمری تولید شده‌اند کمتر استفاده می شود. اما یکی از ویژگی‌های مثبت استفاده از این زبانه‌ها عمر بسیار بالای آنها است. این زبانه‌ها خصوصاً برای نوازندگانی که در گروه‌های مارش اجرا دارند و باید صدای بلندی تولید کنند بسیار مناسب تر است.
2. قطعه خمره‌ای:
این قسمت به بخش قطعه دهانی متصل است و کار کوک کردن ساز را بر عهده دارد. البته این بخش را در هنگام نصب کردن می‌توان حذف نمود. قطعه خمره‌ای در کلارینت‌های بوهم بزرگتر هستند.
3. کلیدها:
کلیدها در این ساز بر اساس دو روش بوهم و اوهلر طراحی می‌شوند. در هنگام خرید ساز کلارینت حتماً باید به تعداد کلیدهای آن توجه کنید. کلارینت‌های بوهم که به آنها کلارینت فرانسوی هم گفته می‌شود دارای ۱۷ کلید هستند. در حالی که کلارینت‌های اوهلر که همان کلارینت‌های آلمانی هستند حدود ۲۷ کلید دارند.
البته این تفاوت کلیدها در انگشت گذاری هم تفاوت ایجاد می کند. کلارینت‌های بوهم به علت کلیدهای کمتر انگشت گذاری ساده تری دارند. اغلب نوازندگان از این نوع کلارینت استفاده می کنند. البته با کلارینت‌های بوهم نمی توان موسیقی های کلاسیک مثل آهنگ‌های بتهوون را اجرا کرد. اگر قصد دارید از این ساز برای سبک‌هایی غیر از سبک کلاسیک استفاده کنید، گزینه خوبی را انتخاب کرده اید.
4. زنگوله:
نام دیگر قطعه زنگوله شیپوری است که در بخش انتهایی ساز قرار دارد.
انواع ساز کلارینت
در این بخش ما به معرفی انواع مختلف ساز کلارینت می‌پردازیم. البته خوب است بدانید که برخی از انواع این ساز امروزه دیگر مورد استفاده قرار نمی گیرد.
ساز کلارینت سی بمل:
نام دیگر این ساز سوپرانو کلارینت می باشد. وقتی ما صحبت از ساز کلارینت می کنیم در واقع منظور همین ساز کلارینت سی بمل است. این نوع ساز پرکاربردترین و رایج‌ترین این سازها محسوب می شود. علت محبوبیت و استفاده بسیار از این نوع ساز به این دلیل است که کلارینت سی بمل توانایی نواختن سبک‌های مختلف موسیقی را دارد.
باس کلارینت:
این ساز بعد از ساز کلارینت سی بمل بیشترین استفاده و کاربرد را در موسیقی دارد. این دو ساز از نظر ظاهری تفاوت اندکی با هم دارند اما شکل و قرارگیری انگشت برای نواختن در این دو ساز به یک شکل است. البته خوب است بدانید ساز باس کلارینت صدای بمتری تولید می‌کند.
ساز کلارینت لا:
این ساز را با نام سوپرانو لا نیز می‌شناسند و نسبت به ساز کلارینت سی بمل بزرگتر است. البته صدایی هم که این ساز تولید می کند در مقایسه با ساز کلارینت سی بمل تفاوت بسیاری دارد. به همین علت در اجرای موسیقی و کنسرت‌ها از این دو ساز به جای یکدیگر نمی‌توان استفاده کرد.
کلارینت می بمل:
این ساز در مقایسه با دیگر سازهای خانواده کلارینت ظاهر کوچک‌تری دارد. صدای این ساز نسبت به مدل‌های دیگر این ساز منحصر به فرد و زیرتر است.
کنترل باس کلارینت:
از این ساز اغلب در ارکسترها و گروه‌های موسیقی استفاده می شود. چون صدای این ساز بسیار گرم و دلنشین است و از شنیدن صدای آن خسته نمی‌شوید.
آلتو کلارینت:
از این ساز بیشتر در نواختن قطعه‌های موسیقی استفاده می شود و کاربرد کمتری در اجراهای گروهی دارد.
کنترا آلتو کلارینت:
ساز کنترا آلتو کلارینت در مقایسه با ساز آلتو در یک اکتاو پایین تر قرار دارد.
کلارینت پیکولو:
این ساز به نام‌‌های دیگری از جمله کلارینت، اکتاو، سوپر‌انیو و کلارینت B نیز شناخته می‌شود. البته از این ساز دیگر استفاده وسیعی نمی شود.
کلارینت شرقی:
همانطور که از نام این ساز مشخص است از این ساز بیشتر برای نواختن موسیقی شرقی استفاده می شود. نام دیگر این ساز قره نی است. قره در زبان ترکی به معنای سیاه و نی هم که یک کلمه فارسی است و معنای نی سیاه می دهد.از ساز قره نی در ایام سوگواری ماه محرم در برخی از شهرهای ایران از جمله اردبیل مورد استفاده قرار می گیرد.
تفاوت ساز کلارینت با فلوت
اگرچه فلوت و کلارینت شباهت بسیاری به هم دارند و هر دو در گروه سازهای بادی قرار می گیرند. اما این دو ساز تفاوت‌هایی نیز با هم دارند که عبارت است از:
1. جنس: فلوت معمولاً از جنس پلاستیک یا فلز نقره ساخته می شود. اما ساز کلارینت یک ساز از جنس چوب است. بهترین چوب برای ساخت ساز کلارینت چوب آبنوس یا چوب سیاه آفریقایی است.
2. اندازه: فلوت در مقایسه با ساز کلارینت اندازه کوچک تری دارد.
3. صدا: صدای هر دو ساز اگرچه گرم و دلنشین است اما از کلارینگ در همه نوع سبک‌های موسیقی از جمله کلاسیک، جاز و یا حتی موسیقی محلی می توان استفاده کرد.
روش نگهداری ساز کلارینت
قطعاً برای نگهداری و مراقبت از هر سازی باید تلاش کنید تا موجب افزایش طول عمر سازتان شوید. اما این مراقبت در مورد ساز کلارینت بیشتر احساس می شود. چون در هر بار استفاده از این ساز به علت دمیدن نفس و هوا درون ساز بخش‌های داخلی ساز مرطوب می شود. بنابراین شما می‌توانید قسمت‌های مختلف ساز را از هم جدا کرده و با یک دستمال تمام بخش‌های آن را خشک کنید. البته باید در هنگام جدا کردن قسمت‌های مختلف ساز کلارینت کاملاً مراقب باشید تا ساز شما دچار ترک خوردگی، خط و خش و آسیب نشود. چون هرگونه صدمه ای هر چند کوچک که به ساز وارد شود در کیفیت صدای آن تاثیرگذار خواهد بود.
البته به شما توصیه می کنیم برای نگهداری بهتر و حمل راحت ساز خود از یک هارد کیس استفاده کنید. هارد کیس جعبه ایست که دقیقاً متناسب با اندازه ساز شما طراحی شده است. شما می توانید بعد از تمیز کردن و جداسازی قطعات ساز، آنها را درون جعبه مخصوص قرار دهید. این‌گونه مطمئن هستید که در هنگام جابجایی صدمه ای به ساز شما وارد نخواهد شد.
نوزندگان بنام ساز کلارینت
نوازندگان بسیاری در سطح جهان و کشور در زمینه نواختن ساز کلارینت تبحر و مهارت بسیار دارند و نام آنها همیشه باقی مانده است. در زیر به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
نوازندگان معروف ساز کلارینت در سطح دنیا:
● وودی آلن
● جیمی دورسی
● بنی کارتر
● آرتی شاو
● وودی هرمن
● جو والش
● جان کولترین
● بنی گودمن
نوازندگان ایرانی معروف ساز کلارینت:
● حسین علی وزیری
● محمد شیرخدایی
● عباس تهرانی
● رضا گلشن راد
● رحمت افشار
● سلیم فروزان
● رضا یاوری
● قلی خان یاور
● مهدی فتاح
● حسین یوسف زمانی
● ولی الله البرز
● غلامحسین غریب
کلام آخر
ساز کلارینت یکی از سازهای جدید است.این ساز که در دسته سازهای بادی قرار می گیرد علاقه مندان بسیاری دارد. این ساز به علت این که در سبک‌های مختلف موسیقی قابلیت اجرا را دارد بسیار محبوب می‌باشد. صدای گرم و غنی ساز کلارینت و آمیخته شدن صدای این ساز با دیگر سازهای ایرانی در موسیقی های محلی و فولکلور موجب استقبال این ساز در ایران شده است.د.جهت کسب اطلاعات بیشتر به سایت دنیای سازها مراجعه کنید