عود یا بربط یکی از شناخته‌شده‌ترین سازهای موسیقی ایرانی می باشد البته این ساز در بین اعراب نیزطرفداران زیادی دارد. شکل ظاهری این ساز شبیه گلابی و از جنس چوب درخت توت یا آبنوس بوده است . کاسه‌ی این ساز بزرگ و دسته آن کوتاه است. در این مقاله می‌خواهیم به روش کوک عود یا بربط به علاقمندان این ساز بپردازیم .
نت نویسی ساز عود یا بربت، معمولا با کلید سل انجام می‌شود و صدادهی این ساز نیز یک اکتاو بم‌تر است. در عودهای ده سیمی، کوک ساز به صورت “دو، سل، ر، لا، سل (یا فا یا می)” است و اگر یک جفت سیم از پایین به ساز اضافه شود، کوک آن “فا” خواهد بود، و درصورتیکه یک تک سیم از بالا به ساز اضافه شود، کوک آن سیم باتوجه به نیاز موسیقایی نوازنده نت “فا”، “می”، “ر”، و یا “دو” خواهد بود.
نحوه کوک کردن عود : دو سیم جفتی اول ( C ) دو سیم جفتی دوم ( G ) دو سیم جفتی سوم ( D ) دو سیم جفتی چهارم ( A ) دو سیم جفتی پنجم ( G ) سیم ششم (D) می باشد.
بررسی کلی کوک ساز عود
ساز عود در کشورهای متنوع و سبک موسیقی های مختلفی مورد استفاده قرار می گیرد، بنابراین کوک کردن عود کار دشوار و پیچیده و پر از جزئیات خواهد بود و بررسی کامل انواع آن به زمان زیادی احتیاج خواهد داشت. به همین دلیل در این مطلب بطور کلی، رایج ترین کوک‌های مورد استفاده توسط نوازندگان و قوانین مربوط به آنها را بررسی خواهیم کرد.
کوک ایرانی ساز عود
در عود ایرانی چند نوع از کوک‌های مختلف به طور رایج مورد استفاده هستند، از جمله:
“دو – سل – ر – لا – سل ” و
” دو – سل – ر – لا – فا ” و
“فا- دو – سل – ر – لا – فا ” و
“فا- دو – سل – ر – لا – سل ”
با توجه به کوک های ذکر شده ، می‌توانید دریابید که در همه ی کوک‌های متداول ساز عود یا بربط، تارهای صوتی اول تا چهارم به قاعده ی فاصله چهارم کوک می‌شوند، به این صورت که تار صوتی دوم، فاصله چهارم بالاتر از تار صوتی اول بوده و به همین ترتیب تا آخر.
با توجه به شرایط و لزومات مختلف در سبک و اجراها تارهای صوتی پنجم و ششم ، گاها به صورت “تک صدایی” با چهار سیم اول با چهار سیم اول قابل کوک است. به این صورت که تار صوتی پنجم با دوم هم کوک و تا صوتی ششم با سوم همکوک می‌شود, همچنین برخی مواقع همان فاصله چهارم برای تار صوتی پنجم رعایت شده و تار صوتی ششم را واخوان کوک می‌کنند. شایان ذکر است بدانید کوک‌های مختلف این ساز، باتوجه به علاقه و نیاز نوازنده که به مقام یا دستگاه موسیقایی مورد نظر نیز ارتباط دارد، مورد استفاده قرار می گیرند.
کوک عرب ساز عود
همانطور که در مطالب بالا گفته شد، ساز عود در موسیقی عرب نیز جایگاه ویژه ای دارد و به روش های مختلفی هم کوک می‌شود. اما با این وجود، می‌توان گفت که از مطرح ترین کوکها برای ساز عود در موسیقی عربی کوک “دو – سل – ر – لا – سل” است، در این کوک نت دو، زوج سیم اول از پایین هستند.
در حالتی که تک سیم یازدهم، یا زوج سیم ششم به عود اضافه شده باشد، چند کوک زیر بیش از همه‌ی کوکها در موسیقی عرب مورد استفاده قرار می‌گیرند:
” دو – سل – ر – لا – سل – ر ”
” دو – سل – ر – لا -می – ر ”
همانطور که مشاهده می‌کنید، دو کوک بالا در ساز یازده یا دوازده سیمه، مربوط به حالتی است که تک سیم یا زوج سیم اضافه شده، به عنوان تار ششم، یا بم ترین تار صوتی عود اضافه شده باشند. در هردوی این کوک ها، تار ششم (که ممکن است تک سیم یا زوج سیم باشد) معمولا به صورت دست باز یا واخوان نواخته می شود. در کوک اول که در ابتدا به آن اشاره کردیم نیز، تار سری پنجم، بم ترین تار صوتی ساز است که معمولا به صورت دست باز یا واخوان نواخته می شود.
کوک عود پنج سیم
برای عودهایی که دارای پنج سری سیم هستند، یکی دیگر از مدل های رایج کوک در موسیقی عربی به شکل ” دو – سل – ر – لا – فا ” است که در صورت نیاز، نت سل بم روی تار صوتی پنجم که در این کوک “فا” در نظر گرفته شده است، بسته می‌شود.
نمونه ای دیگر از کوک ساز عود که به استاد منیر بشیر نسبت داده می‌شود، به این صورت است که زوج سیم یا تک سیم ششم را به عنوان تار صوتی اول، یا زیرترین صدا به مجموعه اضافه می‌کنند و آن را “فا” کوک می‌کنند که باعث می‌شود کوک به این صورت دربیاید: “فا- دو – سل – ر – لا –ساز عود در موسیقی عرب به روشهای متفاوتی کوک می شود اما متداول ترین کوک برای عود در موسیقی عرب به صورت زیر است :
“دو – سل – ر – لا – سل ”
و اگر تک سیم یازدهم یا زوج سیم ششم استفاده شود، کوک های زیر در موسیقی عرب مورد استفاده قرار می گیرد:
” دو – سل – ر – لا – سل – ر”
یا
” دو – سل – ر – لا -می – ر”
همانطور که می بینید دو نوع کوک مختلف برای فرم یازده و یا دوازده سیمه در حالتی است که سیم یازدهم یا زوج سیم ششم ِافزوده شده، به عنوان تار ششم که بم ترین تار صوتی عود است اضافه شده باشد و در هر دوی کوکها , تار ششم (که می تواند تک سیم یا زوج-سیم باشد) عموما به شکل دست باز یا واخوان مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین در اولین کوک ذکر شده, که سیم سری پنجم به عنوان بم ترین تار صوتی که می تواند گاه تک سیم و گاه زوج سیم انتخاب شود عموما واخوان می باشد.
کوک رایج برای عود هایی با امکانات پنج-سری سیم در موسیقی عرب بصورت زیر می باشد:
” دو – سل – ر – لا – فا ”
در این حالت نت سل ِ بم در صورت نیاز، روی تار صوتی پنجم که “فا” کوک شده گرفته می شود .نحوه کوک دیگر منسوب به استاد منیر بشیر نیز این گونه است که زوج-سیم یا تک سیم ششم به عنوان تار صوتی اول (زیر ترین) به مجموعه فوق افزوده می شود و “فا” کوک می شود که مجموعا این شکل را بدست می دهد :
“فا- دو – سل – ر – لا – فا ”
در عود نوازی به سبک ترکیه نیز انواع کوک ها موجود است اما می توان گفت یکی از رایج ترین شیوه ها، استفاده از عود با امکانات شش-سری سیم که سیم افزوده شده آن تار صوتی ششم عود (بم) باشد است و کوک های متداول زیر موجود هستند:
” ر – لا – می – سی – لا – می ”
و
” ر – لا – می – سی – فا دیز – می ”
به روشنی می توان تشخیص داد که تفاوت بنیادی چندانی میان شیوه های کوک عرب و ترکیه وجود ندارد و تفاوت آنها بیشتر این است که کوک ترکیه یک پرده بالا تر است.
در عود نوازی ایرانی نیز چند مدل کوک رایج در عرب مانند :
“دو – سل – ر – لا – سل ”
و
“دو – سل – ر – لا – فا ”
و
“فا- دو – سل – ر – لا – فا ”
و
“فا- دو – سل – ر – لا – سل”
این نت ها بسیار متداول هستند. کوک های مختلف در عود نوازی به سلیقه و خواست نوازنده در ارتباط با مقام و یا دستگاه مطلب موسیقیایی مورد استفاده او بستگی دارد.
سخن پایانی
امروزه با پیشرفت بستر های ارتباطی و رسیدن به مفهوم دهکده جهانی، این امکان فراهم شده تا مشتاقان یادگیری سازهای مختلف از جمله بربط نیز بتوانند از مدرسین مجرب و هم زبان خود برای آموزش موسیقی آنلاین بهره بگیرند. در نهایت می توانید برای کسب اطلاعات بیشتر به وب سایت دنیای ساز مراجعه نمایید.