سازهای مختلف زیادی وجود دارند که با وجود فاصله جغرافیایی زیاد بین زادگاهشان شباهت‌های زیادی به هم دارنداین شباهت به حدی است که گاهی تشخیص آن ها کمی دشوار است. دو ساز سنتور و قانون هم در دسته این مدل سازها هستند که با این تفاوت که زادگاه این دو ساز چندان تفاوتی با یکدیگر ندارند.
شکل ظاهری ساز قانون، به شکل ذوزنقه ی قائم الزاویه و از سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مطلق است که در ساخت آن، چوب، پوست، فلز، استخوان و زه به کار رفته است . نوازنده، این ساز را نشسته، در حالی که ضلع بزرگ تر آن روی میز یا پاها، به سمت نوازنده قرار دارد، با دو انگشت سبابه ی دست راست و چپ مجهز به مضراب می نوازد. قانون قدمت زیادی دارد و معمولاً از چوب های محکم گردو و نیز مانند دیگر سازهای ملی در اندازه های مختلف و با اختلافاتی در ساخت و اجزای تشکیل دهنده ساخته می شوند.
این ساز در کشورهای دیگر، مانند مصر، ترکیه، ارمنستان و … در اندازه ها و سایز های متفاوت به کار گرفته می شود.نت نویسی برای قانون روی دو حامل انجام می شود . در ساز قانون برای حدود یک اکتاو از صداهای بم، با کلید فا خط چهارم و بقیه با کلید سُل خط دوم حامل نت نویسی می شوند.
در این مقاله سعی داریم درباره دو ساز اصیل، کهن و خوش صدای ایرانی؛ سنتور و قانون صحبت کنیم. البته که هسته ی مرکزی این مطلب، تفاوت این دو ساز است که شاید در نگاه اول یکسان به نظر بیایند. خیلی از سازها در نگاه اول به هم شبیه اند اما در بطن و صدا و کوک و... باهم تفاوت های زیادی دارند؛ مثل سازهای تار و سه تار، سازهای ویولن و ویولا و همچنین سنتور و قانون. ظاهر این سازها در نگاه اول یکسان به نظر می رسد، ولی با یک نگاه دقیق تر، هر کدام سازی مستقل هستند که مشخصات و ویژگی های مخصوص خود را دارند.
در دنیای موسیقی کلاسیک و پاپ ایران انواع سازها وجود دارد که ممکن است به دلیل ظاهر مشابهی که دارند، تشخیص آن ها از یک دیگر سخت باشد. برای مثال تار، سه تار، ویولن، ویولا، سنتور و ساز قانون در نگاه اول و از نظر ظاهر شباهت هایی با یک دیگر دارند. با یک نگاه دقیق تر می توانید متوجه تفاوت آن ها شوید و بدانید که هر کدام سازهای مستقل از یک دیگر هستند. در این مقاله با تفاوت ها و مشخصات ساز سنتور و ساز قانون آشنا می شویم.
ساز قانون:
ساز قانون از شرق به ممالک غربی رسیده و رواج پیدا کرده است. فارابی این ساز را هزار سال پیش، به صورت ۴۵ سیمی اختراع و در کتاب خود «الموسیقی الکبیر» آن را معرفی کرده و درباره آن توضیح داده است. صفی الدین آن را «نزهه» نامیده است. این ساز اصالتی ایرانی دارد، اما پس از اسلام این ساز وارد موسیقی عرب نیز شد و امروزه در سراسر آفریقا و آسیا، ساز قانون از دسته سازهای سنتی و هنری اعراب محسوب می شود.
ساز قانون در ایران:
ساز ایرانی زهی – مضرابی و قدیمی که به خوبی می تواند موسیقی ایرانی را بیان کند، ولی متاسفانه امروزه در ایران به آن بی توجهی شده، این در حالی است که در کشور های همسایه سال ها ست از این ساز به بهترین نحو استفاده می کنند. تقریبا از ۵۰ سال گذشته موسیقی دانان و نوازندگان ایرانی دوباره به این ساز خوش صدا روی آورده اند.
با وجود این که زمینه کار این ساز بر نغمه ها و گوشه های موسیقی ایرانی مبتنی بوده است، به دلیل تقلید ناآگاهانه از روش ها و سبک های نوازندگی موسیقی عربی، این باور اشتباه به وجود آمده که ساز قانون عربی است و آن را باید به شیوه عربی نواخت، اما جالب است بدانید که این سبک در قانون نوازی باعث می شود تا علاقه مندان و شنوندگان موسیقی ایرانی صدای این ساز را بسیار با گوشه ها و دستگاه های موسیقی ما غریبه احساس کنند.
در گروه های موسیقی تک نواز قانون در ردیف اول نوازندگان می نشیند و ساز را روی زانو ها یا روی میز قرار می دهد و دو دست خود را با فاصله ی یک اکتاو روی ساز می گذارد و دست چپ اندکی دیرتر از دست راست به سیم زخمه می زند، در این حالت صوتی دو صدایی، به فاصله ی یک اکتاو از ساز به گوش میرسد .
تفاوت قانون و سنتور
این دو ساز از دسته سازهای زهی زخمه‌ای هستند که توسط مضراب نواخته می‌شوند. از لحاظ ظاهری اجزای تشکیل دهنده هر دو ساز با هم یکی است اما در ساختمان ساختاریشان تفاوت‌هایی وجود دارد . در ساز قانون و سنتورجعبه صوتی وجود دارد که شکل آن در سنتور به صورت ذوزنقه متساوی الاضلاع است و در قانون به شکل ذوزنقه قائم الزاویه طراحی شده است. هر دو دارای خرک هستند ولی در سنتور خرک به شکل پهن و دارای یک شیار باریک است در صورتی که ساز قانون خرکی به طول 35 سانتی متری در ارتفاع 2 سانتی دارد.
این دوساز دارای گوشی هستند که سیم‌ها به دور آن پیچیده شده‌اند. گوشی‌های سنتور در سمت راست آن قرار گرفته و از جنس فلزات ضد زنگ می باشند ولی گوشی‌های قانون از جنس چوب و به شکل میخی هستند که به صورت عمودی در سمت چپ ساز نصب شده اند. کلید کوک در هر دو ساز وجود دارد ولی در سنتور کلید دست راست نوازنده باید قرار بگیرد تا بتواند به وسیله آن نوع کوک را تغییر دهد ولی در قانون در دست چپ نوازنده باید قرار بگیرید.
همچنین این دو ساز در تعداد سیم و جنس سیم‌ها دارای تفاوت‌هایی هستند. تعداد سیم‌ها در ساز سنتور 72 عدد است که 36 تار آن در رنگ زرد بر روی خرک سمت راست نصب می شوند و 36 تار آن در رنگ سفید بر روی 9 خرک سمت چپ نصب می‌شوند. سیم‌های قانون از جنس نایلون و یا ابریشم روکش‌دار می باشند . از تفاوت‌های دیگر این دو ساز می‌توان به وسعت صدا، کوک سیم‌ها، سیم‌گیر، شیطانک، کلید نت نویسی و مضراب اشاره کرد.
مقایسه اجزای مختلف سنتور و قانون
جعبه صدا
جعبه صوتی سنتور به شکل یک ذوزنقه متساوی الاضلاع طراحی شده در صورتی که جعبه صوتی قانون به شکل یک ذوزنقه قائم الزاویه است. این تفاوت ظاهری باعث می‌شود تا در حجم صدای خروجی نیز تفاوت هایی وجود داشته باشند.
خرک
خرک سنتور برای هر نت به صورت جداگانه طراحی شده است به صورتی که در سنتورهای معمولی ۱۸ خرک وجود دارد و از روی هر خرک ۴ سیم عبور می‌کند. در هر طرف ساز ۹ خرک وجود دارد.جنس این خرک‌ها از چوب می باشد و سطح بالایی آن فلزی وجود دارد تا سیم‌ها در چوب فرو نروند.
خرک قانون تفاوت زیادی با خرک سنتور دارد زیرا فقط در یک طرف ساز قرار گرفته و برخلاف خرک‌های سنتور یک پارچه است. این خرک بر روی یک پوست نصب می‌شود که در صدا دهی ساز تاثیرگذار است. این خرک نیز از جنس چوب می باشد و سطح آن با یک استخوان پوشیده می‌شود تا سیم‌ها به خوبی بر روی آن بلغزند.
صفحه رویی
صفحه رویی سنتور با قانون از لحاظ ظاهری تفاوت هایی دارد که در نهایت این تفاوت باعث تفاوت صدا می‌شود. صفحه رویی سنتور دارای دو عدد خروجی صدا به شکل دو گل است که در دو سمت سنتور قرار گرفته‌اند. اما در ساز قانون تعداد خروجی‌های صدا بیشتر می باشد .
ماشین های کوک
در هر دو ساز گوشی‌هایی وجود دارند که به وسیله آن‌ها این دو ساز کوک می‌شوند. در سنتور ۷۲ ماشین کوک وجود دارد و در ۱۸ ردیف ۴ تایی تنظیم شده‌اند که در سمت راست قرار دارند این ماشین کوک‌ها از جنس فلز می باشند. در ساز قانون ماشین‌های کوک در یک سمت طراحی شده و از جنس چوب می‌باشند.
سیم گیر ها
در سمت چپ ساز سنتور میله‌هایی فلزی قرار دارند که سیم‌ها به آن‌ها گره می‌خورند. ۷۲ سیم گیر در سمت چپ سنتور دقیقا به تعداد سیم‌های سنتور می‌باشد. این ۷۲ میله در دسته‌های ۴ تایی تنظیم شده‌اند.
تعداد و جنس سیم ها
سنتور دارای ۷۲ سیم در رنگ‌های زرد و سفید است که هر ۴ سیم به صورت هم صدا کوک می‌شوند. این سیم‌ها از جنس فلزات برنج و… ساخته می‌شوند. ساز قانون دارای ۸۲ سیم می‌باشد. سیم‌هایی از جنس زه، نایلون و یا ابریشم روکش دار است. در قانون سیم‌ها در دسته‌های ۳ تایی دوتایی و حتی تکی کوک می‌شوند.
نحوه نواختن
ساز سنتور به وسیله دو مضراب نواخته می‌شود. این مضراب‌ها اغلب از جنس چوب گردو و شمشاد می باشند و حدود ۲۰ سانتی متر طول دارند. در انتهای این مضراب‌ها نمد نصب می‌شود تا در کیفیت صدا دهی سیم‌ها کمک کنند.مضراب‌های ساز قانون متفاوت‌تر است و به شکل حلقه ای پهن و فلزی می باشند که بر روی انگشت سبابه نصب می‌شود و مثل ناخن عمل می‌کند.
سخن پایانی
پس از انتخاب ساز مورد علاقه خود باید به دنبال استادی باشید که بتواند در کم ترین زمان ممکن ، تکنیک های نواختن این ساز ها را به خوبی به شما بیاموزد . داشتن استادی همراه و حرفه ای باعث می شود تا شما انگیزه کافی برای ادامه مسیر موسیقی را داشته باشید .
بنابراین پیشنهاد می کنیم تا در سطح مبتدی و متوسط به صورت خود آموز نواختن ساز سنتور و یا قانون را تمرین نکنید ، زیرا ممکن است در اوایل راه با گرفتن اشتباه مضراب ها و یا اجرای قطعات به صورت نادرست ، این روش های غلط در زمینه ناخود آگاه شما شکل بگیرد و دیگر نتوانید پس از مدتی این عادت ها را ترک کنید .